روانشناسی کودکان استثنایی: برقراری ارتباط با بازی فکری

یکی از روش‌های مهم برای تقویت رشد و ارتباط در کودکان استثنایی از طریق بازی فکری است. بازی فکری انواع فعالیت‌هایی را شامل می‌شود که برای تقویت مهارت‌های شناختی، عاطفی و اجتماعی در کودکان با نیازهای ویژه طراحی شده‌اند. این مقاله به روانشناسی کودکان استثنایی می‌پردازد و نقش بازی فکری را در رشد آنها را نشان می‌دهد. با ما همراه باشید.

شناخت کودکان استثنایی

کودکان استثنایی کسانی هستند که از هنجارها، چه بالاتر و چه پایین تر، انحراف می‌یابند. تا جایی که برای ادامه زندگی و استفاده از پتانسیل‌های خدادادی خود به آموزش و خدمات تخصصی نیاز دارند. کودکان کم توان ذهنی، معلولیت جسمی، اختلالات عاطفی و رفتاری، اختلالات ارتباطی از این دست کودکان هستند. البته ناگفته نماند که این کودکان استعدادهای عجیب و غریب زیادی دارند. درک نیازهای متنوع این کودکان برای ارائه حمایت و مداخلات مناسب بسیار مهم است.

انواع کودکان استثنایی می‌توانند طیف وسیعی از ویژگی‌ها را داشته باشند. از جمله (اما نه محدود) :

• تفاوت‌های شناختی: تغییرات در عملکرد فکری، از استعداد تا ناتوانی‌های ذهنی.
• تفاوت‌های فیزیکی: آسیب‌های فیزیکی یا شرایط سلامتی که بر تحرک، هماهنگی یا سلامت جسمانی تأثیر می‌گذارد.
• تفاوت‌های عاطفی و رفتاری: شرایطی مانند اوتیسم، ADHD یا اختلالات عاطفی که بر رفتار و تعاملات اجتماعی تأثیر می‌گذارد.
• تفاوت‌های ارتباطی: چالش‌ها در گفتار و زبان، از جمله اختلالات زبان بیانی و دریافتی.

انواع کودکان استثنایی

درک و شناخت کودکان استثنایی برای ارائه مداخلات و حمایت هدفمند ضروری است. دسته‌های اصلی عبارتند از:

• کودکان با استعداد: کودکانی با توانایی‌های فکری به طور قابل توجهی بالاتر از حد متوسط. آنها اغلب به برنامه‌های آموزشی تسریع شده یا غنی نیاز دارند تا درگیر چالش بمانند.
• کودکان دارای ناتوانی ذهنی: این کودکان دارای عملکرد ذهنی و رفتار انطباقی کمتر از حد متوسط هستند. آنها اغلب به استراتژی‌های آموزشی تخصصی و حمایت برای یادگیری و توسعه نیاز دارند.
• کودکان با ناتوانی‌های جسمی: این گروه شامل کودکان مبتلا به بیماری‌هایی مانند فلج مغزی، دیستروفی عضلانی و سایر اختلالات جسمی می‌شود. آنها ممکن است به فیزیوتراپی، وسایل کمکی و محیط‌های آموزشی اصلاح شده نیاز داشته باشند.
• کودکان مبتلا به اختلالات عاطفی و رفتاری: این کودکان ممکن است شرایطی مانند اوتیسم، ADHD یا اختلالات اضطرابی داشته باشند. آنها اغلب به مداخلات رفتاری، آموزش مهارت‌های اجتماعی و حمایت عاطفی نیاز دارند.
• کودکان مبتلا به اختلالات ارتباطی: این شامل کودکان مبتلا به اختلالات گفتاری و زبانی می‌شود که بر توانایی آنها در برقراری ارتباط موثر تاثیر می‌گذارد. احتمالا آنها نیاز به گفتار درمانی و کمک‌های ارتباطی داشته باشند. 

چند نکته کلیدی روانشناسی کودکان استثنایی 

این نکته شامل شناخت و ارزیابی زودهنگام آنها برای ارائه مداخلات به موقع و مناسب است. ابزارهای مختلفی برای شناسایی و ارزیابی نیازهای این کودکان به کار می‌رود، مانند غربالگری‌های رشدی، ارزیابی‌های روان‌شناختی، آموزشی و گفتار و زبان. نظریه‌های کلیدی روانشناختی مانند نظریه رشد شناختی پیاژه، نظریه اجتماعی فرهنگی ویگوتسکی، و نظریه رشد روانی-اجتماعی اریکسون، به درک بهتر رشد و رفتار کودکان استثنایی کمک می‌کنند.

نباید از نکته کلیدی روانشناسی کودکان استثنایی شامل توجه به نقاط عطف رشد و چالش‌های آنها نیز غافل ماند. کودکان استثنایی ممکن است با تاخیرات شناختی، مشکلات ارتباطی، مسائل رفتاری و محدودیت‌های فیزیکی مواجه شوند. در این صورت نیاز به مداخلات خاص دارند. ارائه رویکردهای روانشناختی متناسب، مانند برنامه‌های آموزشی فردی (IEP)، مداخلات رفتاری، آموزش مهارت‌های اجتماعی و حمایت عاطفی، برای پاسخگویی به نیازهای متنوع این کودکان ضروری است.

درک نیازها و نقاط قوت فردی نیز نکته کلیدی روانشناسی کودکان استثنایی است. رویکرد کل‌نگر به روانشناسی این کودکان، همه جنبه‌های رشد از جمله حوزه‌های شناختی، عاطفی، اجتماعی و فیزیکی را در بر می‌گیرد. استراتژی‌هایی مانند تقویت مثبت، روال‌های ساختار یافته و طراحی محیط‌های یادگیری تطبیقی نیز به ایجاد محیطی حمایتی و پرورشی کمک می‌کنند.

انواع بازی برای کودکان کم توان ذهنی

بازی‌ها با فراهم کردن فرصت‌هایی برای یادگیری، تعامل اجتماعی و رشد مهارت‌ها، نقش مهمی در رشد کودکان کم‌توان ذهنی دارند. انواع مختلف بازی‌ها مزایای مختلفی دارند، از جمله:

• بازی‌های بدنی: فعالیت‌هایی که شامل حرکت و هماهنگی اعصاب و عضله می‌شوند، مانند بازی‌های توپی، راه رفتن یا دویدن با مانع و رقص. این بازی‌ها به بهبود مهارت‌های حرکتی، تعادل و سلامت جسمانی کمک می‌کند.
• بازی‌های شناختی: پازل‌ها، بازی‌های حافظه‌ای و فعالیت‌های حل مسئله که توانایی‌های شناختی را به چالش می‌کشد و عملکردهای اجرایی مانند توجه، حافظه و استدلال را افزایش می‌دهد.
• بازی‌های اجتماعی: فعالیت‌های گروهی که تعامل و همکاری اجتماعی را تشویق می‌کند، مانند بازی‌های رومیزی، ورزش‌های گروهی و بازی‌های نقش آفرینی. این بازی‌ها به توسعه مهارت‌های اجتماعی، ارتباط و کار گروهی کمک می‌کند.
• بازی‌های حسی: فعالیت‌هایی که حواس را تحریک می‌کنند، مانند بازی‌های شنیداری. این بازی‌ها می‌تواند به ویژه برای کودکان دارای مشکلات پردازش حسی مفید باشد.

طراحی بازی فکری برای کودکان استثنایی

برای طراحی بازی فکری برای کودکان استثنایی باید نیازها و توانایی‌های شناختی آنها را در نظر گرفت. اصول کلیدی عبارتند از:

• سادگی و وضوح: اطمینان از اینکه دستورالعمل‌ها و اهداف بازی ساده، واضح و قابل فهم هستند.
• دشواری تطبیقی: طراحی بازی‌هایی با سطوح دشواری قابل تنظیم. برای تطبیق با توانایی‌های شناختی مختلف و اطمینان از سطوح چالش مناسب.
• جذاب و برانگیزاننده: ایجاد بازی‌هایی که از نظر بصری جذاب، تعاملی و انگیزه دهنده هستند تا کودکان را درگیر و علاقه مند نگه دارد.
• تقویت و بازخورد: ارائه تقویت مثبت و بازخورد فوری برای تشویق پیشرفت و ایجاد اعتماد.
• فراگیری و دسترسی: اطمینان از اینکه بازی‌ها برای کودکان دارای ناتوانی‌های مختلف قابل دسترسی است و دارای ویژگی‌هایی است که نیازهای مختلف را برآورده می‌کند. 

بازی‌های شناختی برای کودکان استثنایی

بازی‌های شناختی برای کودکان استثنایی فعالیت‌هایی هستند که برای به چالش کشیدن و تقویت توانایی‌های شناختی کودکان استثنایی طراحی شده‌اند. توانایی‌هایی مانند توجه، حافظه، حل مسئله و عملکردهای اجرایی از آن دست توانایی‌ها هستند. این بازی‌ها به ویژه برای کودکان استثنایی مهم هستند، زیرا فرصت‌هایی را برای رشد شناختی و ایجاد مهارت به شیوه‌ای جذاب و انگیزشی فراهم می‌کنند. 

چگونه بازی‌های شناختی به توسعه کارکردهای اجرایی کمک می‌کنند؟

کارکردهای اجرایی مجموعه‌ای از فرآیندهای شناختی هستند. این کارکردها شامل تقویت حافظه، انعطاف‌پذیری شناختی و کنترل بازدارنده می‌شود. بازی‌های شناختی می‌توانند از طریق موارد زیر به توسعه عملکردهای اجرایی کمک کنند:

• تقویت حافظه: بازی‌هایی که کودکان را ملزم به یادآوری و دستکاری اطلاعات می‌کند، مانند بازی‌ها و پازل‌های تطبیق حافظه، مهارت‌های حافظه را تقویت می‌کند.
• بهبود انعطاف‌پذیری شناختی: بازی‌هایی که شامل جابه‌جایی بین وظایف یا تطبیق با قوانین جدید هستند، مانند انواع بازی استراتژیک و فعالیت‌های نقش‌آفرینی، انعطاف‌پذیری شناختی را افزایش می‌دهند.
• توسعه کنترل بازدارنده: بازی‌هایی که کودکان را ملزم به کنترل تکانه‌ها و پیروی از قوانین می‌کند. مانند بازی‌های رومیزی با چرخش‌های ساختار یافته، کنترل بازدارندگی را بهبود می‌بخشد. 

ملاحظات شناختی طراحی بازی‌های شناختی برای کودکان استثنایی 

طراحی فراگیر شامل ایجاد بازی‌هایی است که برای همه کودکان منجمله کودکان استثنایی صرف نظر از توانایی‌هایشان قابل دسترس و لذت بخش است. ملاحظات کلیدی عبارتند از:

• طراحی جهانی: طراحی بازی‌هایی که همه کودکان می‌توانند آن را بازی کنند. با ویژگی‌هایی که طیف وسیعی از توانایی‌ها را در خود جای می‌دهند.
• فناوری کمکی: شامل فناوری کمکی، مانند صفحه‌خوان‌ها، کنترل‌کننده‌های تطبیقی، و تشخیص گفتار، برای حمایت از کودکان دارای معلولیت.
• عناصر چندحسی: شامل عناصر چندحسی، مانند اجزای بینایی، شنوایی و لامسه، برای درگیر کردن کودکان با ترجیحات حسی متفاوت.
• بازی مشارکتی: طراحی بازی‌هایی که بازی مشترک و تعامل اجتماعی را تشویق می‌کنند و باعث رشد و توسعه مهارت‌های اجتماعی می‌شوند. 

مروری بر بازی فکری برای کودکان استثنایی

وسایل کمک آموزشی کودکان کم توان ذهنی

وسایل کمک آموزشی ابزاری ضروری برای حمایت از یادگیری و رشد کودکان استثنایی و کم توان ذهنی هستند. انواع مختلف وسایل کمک آموزشی عبارتند از:

• وسایل کمک بصری: وسایل کمک بصری، مانند کارت‌های تصویری، نمودارها، و نمودارها، به کودکان کمک می‌کنند تا با ارائه نمایش تصویری مفاهیم، اطلاعات را درک و حفظ کنند.
• کمک‌های شنوایی: وسایل کمک شنوایی، مانند ضبط‌های صوتی، موسیقی، و دستورالعمل‌های شفاهی، از کودکانی حمایت می‌کند که از طریق گوش دادن و پردازش شنیداری بهتر یاد می‌گیرند.
• وسایل کمکی لمسی: وسایل کمکی لمسی، مانند وسایل دستکاری، مواد بافت‌دار، سطل‌های حسی، خمیر بازی و شن‌های سبوس کودکان را از طریق لمس و کاوش دستی درگیر می‌کنند.
• کمک‌های تکنولوژیکی: وسایل کمکی فن‌آوری مانند تبلت‌ها، تجربیات یادگیری تعاملی و تطبیقی را آسان‌تر می‌کند. 

نحوه ادغام وسایل کمک آموزشی کودکان کم توان ذهنی 

ادغام وسایل کمک آموزشی در برنامه‌های روزمره می‌تواند تجربه یادگیری را افزایش داده و از رشد کودکان عقب مانده ذهنی حمایت کند. استراتژی‌های ادغام عبارتند از:

• فعالیت‌های روتین: گنجاندن وسایل کمک آموزشی در فعالیت‌های معمول، مانند استفاده از برنامه‌های بصری برای ساختار دادن به روال‌ها و وظایف روزانه.
• یادگیری مبتنی بر بازی: استفاده از بازی آموزشی در فعالیت‌های یادگیری مبتنی بر بازی، مانند گنجاندن ابزارهای دستکاری در بازی‌ها و کاوش عملی.
• آموزش در کلاس: ادغام وسایل کمک آموزشی در آموزش کلاس، مانند استفاده از وسایل کمک بصری برای تکمیل دروس و تقویت مفاهیم.
• محیط خانه: ایجاد یک محیط خانه حمایتی با استفاده از وسایل کمک آموزشی در حین انجام تکالیف، کارهای خانگی و فعالیت‌های اوقات فراغت. 

کلام آخر 

رشد و رفاه کودکان استثنایی نیازمند رویکردی جامع و فردی است. رویکردی که نیازها و نقاط قوت منحصر به فرد آنها را در نظر بگیرد. بازی فکری نقش مهمی در حمایت از رشد شناختی، عاطفی و اجتماعی این کودکان ایفا می‌کند. با درک روانشناسی کودکان استثنایی، شناخت نیازهای فردی آنها و طراحی مداخلات مناسب، مراقبان و مربیان می‌توانند محیطی حمایتی ایجاد کنند که باعث رشد و توسعه می‌شود.

با ادغام وسایل کمک آموزشی، بازی‌های شناختی و مداخلات مناسب، می‌توانیم رشد و رفاه کودکان استثنایی را افزایش دهیم و به آنها کمک کنیم تا به پتانسیل کامل خود دست یابند. 

سوالات متداول

1. بازی‌های فکری چیست؟بازی‌های فکری فعالیت‌هایی هستند که برای به چالش کشیدن و تقویت توانایی‌های شناختی مانند توجه، حافظه و حل مسئله طراحی شده‌اند.
2. چگونه می‌توان وسایل کمک آموزشی را در برنامه‌های روزمره کودکان کم توان ذهنی گنجاند؟استفاده از ابزارهای دستکاری در حین یادگیری مبتنی بر بازی، استفاده از وسایل کمک شنیداری در حین فعالیت‌های شنیداری، استفاده از وسایل کمکی فن‌آوری برای درس‌های تعاملی
3. در طراحی بازی برای کودکان مبتلا به سندرم داون چه ملاحظات خاصی را باید در نظر گرفت؟ملاحظاتی شامل اطمینان از سادگی و وضوح دستورالعمل ها، ترکیب عناصر بصری و تعاملی، فعالیت‌های بدنی و ایجاد فرصت‌هایی برای تعاملات اجتماعی